०८ नोव्हेंबर, २००७

affix and suffix rules

संस्कृत भाषेत बावीस (२२) उपसर्ग आहेत. मला असे विचारायचे आहे की हेच नियम मराठीला देखील लागू होतात का? व खाली दिलेले शब्द हे मराठी शब्द आहेत का? मी ही माहिती हिन्दी विकिपीडिया वरून घेतलेली आहे.

अति - excessive, surpassing, over, beyond
अधि - above, additional, upon
अनु - after, behind, along, near, with, orderly

अप - away, off, back, down, negation, bad, wrong
अपि - placing over, uniting, proximity, in addition to
अभि - intensive, over, towards, on, upon

अव - down, off, away
आ - towards, near, opposite, limit, diminutive
उत् , उद् - up, upwards, off, away, out, out of, over

उप - near, inferior, subordinate, towards, under, on
दुस् , दुर् , दुः - bad, hard, difficult, inferior
नि - negation, in, into, down, back

निस् , निर् , निः - negative, out, away, forth, intensive
परा - away, off, aside
परि - round, about, fully

प्र - forth, on, onwards, away, forward, very, excessive, great
प्रति - towards, in opposition to, against, upon, in return, back, likeness, every

वि - without, apart, away, opposite, intensive, different
सम् - with, together, completely
सु - good, well, easy


* अति-(आधिक्य)अतिशय,अतिरेक;
* अति-(पलीकडे) अतिक्रम,अत्यंत
* अधि-(मुख्य) अधिपति,अध्यक्ष
* अधि-(वर) अध्ययन, अध्यापन
* अनु-(मागुन) अनुक्रम,अनुताप,अनुज;
* अनु-(प्रमाणें) अनुकरण, अनुमोदन.
* अप-(खालीं येणें) अपकर्ष, अपमान;
* अप-(विरुद्ध होणें) अपकार, अपजय.
* अपि-(आवरण) अपिधान = अच्छादन
* अभि-(अधिक) अभिनंदन, अभिलाप
* अभि-(जवळ) अभिमुख, अभिनय
* अभि-(पुढें) अभ्युत्थान, अभ्युदय.
* अव-(खालीं) अवगणना, अवतरण;
* अव-(अभाव,विरूद्धता) अवकृपा, अवगुण.
* आ-(पासून,पर्यंत) आकंठ, आजन्म;
* आ-(किंचीत) आरक्त;
* आ-(उलट) आगमन, आदान;
* आ-(पलीकडे) आक्रमण, आकलन.
* उत्-(वर) उत्कर्ष,उत्तीर्ण, उद्भिज्ज
* उप-(जवळ)उपाध्यक्ष, उपदिशा;
* उप-(गौण) उपग्रह, उपवेद, उपनेत्र
* दुर्,दुस्-(वाईट) दुराशा, दुरुक्ति, दुश्चिन्ह, दुष्कृत्य.
* नि-(अत्यंत) निमग्न, निबंध
* नि-(नकार) निकामी, निजोर.
* निर्-(अभाव) निरंजन, निराषा
* निस्(अभाव) निष्फळ, निश्चल, नि:शेष.
* परा-(उलट) पराजय, पराभव
* परि-(पूर्ण) परिपाक, परिपूर्ण(व्याप्त), परिमित, परिश्रम, परिवार
* प्र-(आधिक्य) प्रकोप, प्रबल, प्रपिता
* प्रति-(उलट) प्रतिकूल, प्रतिच्छाया,
* प्रति-(एकेक) प्रतिदिन, प्रतिवर्ष, प्रत्येक
* वि-(विशेष) विख्यात, विनंती, विवाद
* वि-(अभाव) विफल, विधवा, विसंगति
* सम्-(चांगले) संस्कृत, संस्कार, संगीत,
* सम्-(बरोबर) संयम, संयोग, संकीर्ण.
* सु-(चांगले) सुभाषित, सुकृत, सुग्रास;
* सु-(सोपें) सुगम, सुकर, स्वल्प;
* सु-(अधिक) सुबोधित, सुशिक्षित.

काही शब्दांना एकाहून अधिक उपसर्ग लागू शकतात.

उदाहरण
* प्रति+अप+वाद = प्रत्यपवाद
* सम्+आ+लोचन = समालोचन
* वि+आ+करण = व्याकरण

अत्युत्कृष्ट, निर्विकार, सुसंगति इत्यादि

उर्दू उपसर्ग
उपसर्ग - अर्थ - शब्दरूप
अल - निश्र्चित, अन्तिम - अलविदा, अलबत्ता
कम - हीन, थोड़ा, अल्प - कमसिन, कमअक्ल, कमज़ोर
खुश - श्रेष्ठता के अर्थ में - खुशबू, खुशनसीब, खुशकिस्मत, खुशदिल, खुशहाल, खुशमिजाज
ग़ैर - निषेध - ग़ैरहाज़िर ग़ैरकानूनी ग़ैरवाजिब ग़ैरमुमकिन ग़ैरसरकारी ग़ैरमुनासिब
दर - मध्य में - दरम्यान दरअसल दरहकीकत
ना - अभाव - नामुमकिन नामुराद नाकामयाब नापसन्द नासमझ नालायक नाचीज़ नापाक नाकाम
फ़ी - प्रति - फ़ीसदी फ़ीआदमी
ब - से, के, में, अनुसार - बनाम बदस्तूर बमुश्किल बतकल्लुफ़
बद - बुरा - बदनाम बदमाश बदकिस्मत बदबू बदहज़मी बददिमाग बदमज़ा बदहवास बददुआ बदनीयत बदकार
बर - पर, ऊपर, बाहर - बरकरार बरवक्त बरअक्स बरजमां कंठस्थ
बा - सहित - बाकायदा बाकलम बाइज्जत बाइन्साफ बामुलाहिज़ा
बिला - बिना - बिलावज़ह बिलालिहाज़ बिलाशक बिलानागा
बे - बिना - बेबुनियाद बेईमान बेवक्त बेरहम बेतरह बेइज्जत बेअक्ल बेकसूर बेमानी बेशक
ला - बिना, नहीं - लापता लाजबाब लावारिस लापरवाह लाइलाज लामानी लाइल्म लाज़वाल
सर - मुख्य - सरहद सरताज सरकार सरगना


शब्दाच्या शेवटी जोडल्या जाणार्या शब्दाला प्रत्यय (suffix) म्हणतात.

धन + वान = धनवान
विद्या + वान = विद्वान
उदार + ता = उदारता
पण्डित + ई = पण्डिताई
चालाक + ई = चालाकी