शुद्ध मराठी कोश

विष्णु रामचंद्र बापट व बाळकृष्ण विष्णु पंडित यांनी प्रसिद्ध केलेला "शुद्ध मराठी कोश" १८९१ मध्ये पुण्यातून प्रसिद्ध झाला. त्याची प्रस्तावना आजच्या काळातही उद्बोधक ठरण्यासारखी आहे. ती विकीसोर्सवर वाचता येईल किंवा या दुव्यावर देखील उपलब्ध आहे.

https://kagapa.s3.ap-south-1.amazonaws.com/spellcheck/kosha.pdf

१) मराठी शुद्धलेखनाच्या दृष्टीने गेल्या दिडशे वर्षांत फारसे बदल झालेले नाहीत. दोन - तीन निरीक्षणे नोंदवून ठेवत आहे.

अ) हिचा, हिचे हे शब्द इचा, इचे असे लिहिले आहेत.
ब) "तिच्यांत", "त्यांतील", "सांपडेल" अशा शब्दांत अनुच्चारीत अनुस्वार दिला आहे. जो नंतर नियम करून काढून टाकला गेला.
क) म +  ह हे जोडाक्षर हमखास ह + म असेच लिहिले आहे.  म्हणजे आम्ही हा शब्द "आह्मी" असा लिहिला आहे.   "ह्मणजे", "ह्मणून" हे शब्द सध्याच्या नियमांनुसार अशुद्ध ठरतात.

२) त्या काळातही पेन्सिल, टाईम वगैरे शब्द वापरात होतेच. पण त्यांची गणना मराठी म्हणून होत नव्हती व त्यामुळे ते या कोशात घेतले गेले नाहीत. त्याचे स्पष्टीकरण देखील प्रस्तावनेच्या शेवटी दिले गेले आहे.

ह्यांत मराठी भाषेच्या सांप्रतच्या स्थितीत चालू असलेले बहुतेक शब्द आहेत. ज्ञानेश्वरी वगैरे अति प्राचीन ग्रंथांत असलेले व स्लेट, पेन्सिल, पोष्ट, टाईम, वगैरे इंग्रजीतून येणारे अशा शब्दांचा ह्यांत समावेश केला नाही. ह्याचे कारण हे की, ज्ञानेश्वरी वगैरे ग्रंथांतल्या शब्दांचा स्वतंत्र कोश आहेच व इंग्रजी शब्द इंग्रजीभाषानभिज्ञही वापरतात, परंतु फारशी भाषेतून मराठी भाषेत आलेल्या शब्दांप्रमाणे त्यांची अद्यापि मराठीतले ह्मणून गणना होऊं लागली नाहीं.

इंग्रजांचे राज्य ऐन भरात असताना देखील इंग्रजी शब्द मराठीत पूर्ण रुळले नव्हते. पण इंग्रज भारत सोडून गेल्यानंतर इंग्रजी शब्दांनी मराठी भाषेवर असा काही विळखा घातला आहे की त्यामुळे तिचे प्राण कंठाशी आले आहेत. स्पेलचेकच्या डेटाबेसमध्ये सुमारे ४००० (चार हजार) इंग्रजी शब्द आहेत. त्यांचे प्रमाण एकूण मराठी शब्दांच्या सुमारे १०% इतके असेल. इंग्रजी शब्द आणि हिंदी व्याकरण यांचा मराठीवर पडणारा प्रभाव या विषयासाठी स्वतंत्र लेखाची गरज आहे.

३) इंग्रजांनी छपाईचे तंत्रज्ञान भारतात आणले याचे श्रेय त्यांना दिले गेले पाहिजे असे मला वाटते.

४) दिडशे वर्षांपूर्वी लिहिलेल्या या प्रस्तावनेतच कित्येक कोश / ग्रंथ आता लुप्तप्राय झाले आहेत अशी तक्रार आहे! या पुस्तकावर देखील "सरस्वती महाल लायब्ररी - तंजावर" असा तामिळनाडूमधील शिक्का आहे. मराठी माणसाला भाषा आणि इतिहास याविषयी फारसे ममत्त्व नसणे याचे देखील काही कारण असू शकते.